ความจริงสั้น ๆ

แผนที่ที่ถูกแชร์นั้น ไม่ใช่เส้นทางของนกอินทรีเพียงหนึ่งตัวตลอด 20 ปี แต่เป็นแผนที่ที่รวมการเคลื่อนที่ของ ลูกนกอินทรีทุ่งหญ้า (Steppe Eagle) จำนวน 20 ตัว ที่ถูกติดตั้งเครื่องติดตามในปี 2018 ที่คาซัคสถาน โดยบันทึกการเคลื่อนที่ราว 8–10 เดือน ต่อหนึ่งตัวเท่านั้น ไม่ใช่ 20 ปีตามที่เล่ากันมา (AFP Fact Check, Factly)

แหล่งที่มาของความเข้าใจผิด

ต้นเรื่องเกิดจากการนำแผนที่รวมเส้นทางของนก 20 ตัวไปเล่าต่อแบบคลาดเคลื่อน บางโพสต์ตีความว่า “เป็นนกตัวเดียวบินมานาน 20 ปี” ขณะเดียวกันก็มีภาพซากนกที่พบในซาอุดีอาระเบียซึ่งติดเครื่องส่งสัญญาณอยู่จริง ทำให้คนจำนวนมากเชื่อมโยงสองเหตุการณ์เข้าหากันโดยอัตโนมัติ แม้ความจริงจะเป็นเพียงหนึ่งในลูกนกที่ติดตามในโครงการเดียวกันเท่านั้น (Factly)

เบื้องหลังงานวิจัย: ใครทำ อุปกรณ์อะไร ใช้นานเท่าไร

โครงการติดตามครั้งนั้นดำเนินการโดยนักวิจัยกลุ่มหนึ่งในคาซัคสถาน ร่วมกับนักชีววิทยาอย่าง Dr. Todd Katzner และ Dr. Bragin โดยติดตั้งเครื่องส่งสัญญาณแบบ GPS/GSM ให้กับลูกนกอินทรีทุ่งหญ้าประมาณ 20 ตัว เพื่อศึกษาระบบอพยพตามฤดูกาลและภัยคุกคามที่อาจเกิดขึ้นระหว่างการเดินทาง เมื่อเวลาผ่านไปราว 8–10 เดือน ทีมงานได้ทำแผนที่รวมเส้นทางทั้งหมดไว้ในภาพเดียว ทำให้เกิดเป็นลวดลายเส้นหนาแน่นพาดผ่านหลายประเทศ ซึ่งดูคล้ายเส้นทางระยะยาวของตัวเดียวเมื่อมองผิวเผิน (AFP Fact Check)

เหตุผลทางเทคนิคที่ “20 ปี” แทบเป็นไปไม่ได้

แม้ในเชิงทฤษฎีสัตว์ป่าบางชนิดอาจมีอายุยืนยาว แต่การบันทึกสัญญาณระยะ ยืดเยื้อถึง 20 ปี จากอุปกรณ์ตัวเดียวโดยไม่เปลี่ยน ไม่บำรุงรักษา แทบเป็นไปไม่ได้ด้วยข้อจำกัดด้านแบตเตอรี่ การรับสัญญาณ การสึกหรอของฮาร์ดแวร์ และสภาพอากาศ นอกจากนี้ ความเสี่ยงทางชีวภาพ เช่น การล่า การบาดเจ็บ การเปลี่ยนแปลงถิ่นอาศัย ก็ทำให้ความต่อเนื่องระดับหลายทศวรรษแทบเป็นศูนย์ การเข้าใจข้อนี้ช่วยให้เราสงสัยข้อมูลที่ ฟังดูเกินจริง ได้ตั้งแต่ต้น (My Modern Met)

ภาพที่นกตายในซาอุดีอาระเบียเกี่ยวข้องอย่างไร

ภาพซากนกที่ถูกพบในซาอุดีอาระเบียมีอยู่จริง และเครื่องส่งสัญญาณที่ติดอยู่สอดคล้องกับโครงการติดตามจากคาซัคสถาน แต่ไม่ใช่เครื่องพิสูจน์ว่าเป็นนก “ตัวเดียว” ที่ถูกติดตามมา 20 ปี แหล่งตรวจสอบย้ำว่าเป็นหนึ่งในลูกนกจากโครงการปี 2018 เท่านั้น ซึ่งข้อเท็จจริงนี้ได้รับการยืนยันจากผู้เกี่ยวข้องกับโครงการและผู้ตรวจสอบข่าวอิสระหลายแห่ง (AFP Fact Check, Factly)

บทเรียนเรื่อง Media Literacy: ทำไมข่าวลวงแบบนี้ถึงแพร่เร็ว

มีอย่างน้อยสามปัจจัยที่ทำให้เนื้อหาแนวนี้ถูกแชร์ได้ง่าย หนึ่งคือ พลังของภาพ แผนที่เส้นแน่น ๆ ดูน่าตื่นตาและชวนเชื่อ สองคือ การเล่าเรื่องแบบมีดราม่า ตั้งแต่ “เดินทางยาวนาน” ไปจนถึง “จบชีวิตต่างแดน” ซึ่งกระตุ้นอารมณ์ได้ดี และสามคือ ช่องว่างทางความรู้ เรื่องเทคโนโลยีติดตามสัตว์ป่าและธรรมชาติของข้อมูลเชิงวิทยาศาสตร์ที่ซับซ้อน เมื่อมีคนตีความคลาดเคลื่อนแล้วเล่าซ้ำต่อ ๆ กัน ความผิดพลาดเล็กน้อยจึงกลายเป็นความจริงทางสังคมได้ไม่ยาก

วิธีเช็กข่าวแนว “วิทย์มาพร้อมรูปสวย” ก่อนแชร์

1) มองหาต้นทางระดับ primary source เช่น ชื่อโครงการวิจัย ชื่อมหาวิทยาลัย นักวิจัยผู้รับผิดชอบ แล้วตามอ่านที่มา
2) ตรวจสอบกับหน่วยงาน fact-check ระดับสากล เช่น AFP Fact Check, Factly, หรือองค์กรตรวจสอบท้องถิ่นในประเทศต่าง ๆ
3) ใช้เหตุผลทางเทคนิคตั้งคำถาม: อุปกรณ์ทำงานได้ยาวนานแค่ไหน? ข้อมูลสอดคล้องกับอายุขัยและพฤติกรรมของชนิดพันธุ์หรือไม่?
4) ระวังคำอวดอ้างแบบ “เกินจริง” เช่น 20 ปี/ตลอดชีวิต/ครอบคลุมทั้งทวีป โดยไม่มีแหล่งอ้างอิงแข็งแรงรองรับ

สรุป: เรื่องจริงคืออะไร

ภาพแผนที่ไวรัลที่หลายคนเคยเห็น คือการรวมเส้นทางของลูกนก Steppe Eagle จำนวน 20 ตัว ที่ติดเครื่องติดตามในปี 2018 ที่คาซัคสถาน โดยเก็บข้อมูลราว 8–10 เดือน แล้วนำมาแสดงรวมในภาพเดียว ไม่ใช่เรื่องราวของนกตัวเดียวที่ถูกติดตามยาวนาน 20 ปี ส่วนภาพซากนกในซาอุดีอาระเบียเป็นเหตุการณ์จริง แต่เป็นเพียงหนึ่งในตัวอย่างจากโครงการเดียวกัน ไม่ใช่หลักฐานยืนยันเรื่องเล่าผิด ๆ ที่แพร่ในโซเชียล

แหล่งอ้างอิง (สไตล์วิกิพีเดีย)

1. AFP Fact Check. “Map tracked the movement of 20 eagles over one year, not just single bird.” เข้าถึงได้จาก factcheck.afp.com
2. Factly. “A map showing the movement of 20 eagles over one year period shared as the journey of a single eagle over 20 years.” เข้าถึงได้จาก factly.in
3. My Modern Met. “Incredible Map Shows Flight Routes of Eagles Over the Course of One Year.” เข้าถึงได้จาก mymodernmet.com
4. โพสต์ชี้แจงของนักวิจัยและนักปักษีวิทยาที่อ้างถึงในบทความตรวจสอบ (อ้างอิงผ่านลิงก์ของ AFP/Factly ข้างต้น)
5. รูปภาพนำมาจาก https://www.facebook.com/share/p/19SPcnZ8zL/?mibextid=wwXIfr